Szczupak - Esox lucius

Nazwy obcojęzyczne:

• angielski - pike
• amerykański - northern pike
• francuski - brochet
• niemiecki - hecht
• fiński - hauki
• hiszpański - lucio
• włoski - luccio
• szwedzki - gädda

Szczupak zasiedla wszelkie akweny, począwszy od górskich potoków poniżej krainy lipienia, przez jeziora, aż po wody słonawe na pobrzeżu mórz. Jego występowanie wiąże się z obecnością roślinności wynurzonej i zanurzonej, uskoków i nierówności dna, także pni drzew i zatopionych przedmiotów, które stanowią kryjówki dla tego drapieżnika. Pomaga mu w tym również ubarwienie, które u młodych osobników przybiera postać jasnych poprzecznych pręg na zielonkawym tle.

Jeśli na obszarach pokrytych roślinnością jest dość pokarmu, szczupaki długo pozostają w rejonach stałego pobytu. Gdy zaczyna pożywienia brakować, poszukują go aktywnie w strefie otwartej wody i wtedy mogą przemieszczać się na dalekie dystanse. W strefie gęsto porośniętej spotyka się częściej młode osobniki, które są w ten sposób izolowane od starszych, zmniejszając zagrożenie kanibalizmem - powszechnie występującym u tego gatunku. Obserwuje się też przemieszczenia sezonowe: w ciepłej porze roku w granice litoralu, gdzie przebywają rzadko poniżej głębokości 4 metrów, a w okresach chłodu - ku głębszym partiom zbiorników.

Szczupaki osiągają dojrzałość płciową zwykle w drugim lub trzecim roku życia, przy czym samce na ogół o rok wcześniej. Dojrzałość wiąże się jednak z wielkością, a więc w tych zbiornikach, w których tempo wzrostu jest szybkie (w stawach i cieplejszych jeziorach), już po pierwszym roku życia niektóre osobniki przystępują do rozrodu. Odbywa się on wczesną wiosną i jest poprzedzony wędrówką do brzegów oraz do dopływów, a stamtąd rowami i kanałami na rozlewiska pokryte roślinnością. Tarło przebiega wyłącznie w ciągu dnia, w miejscach zacisznych, chronionych przed falowaniem, na głębokości 0,15 - 3,5 metra. W dużych jeziorach szczupaki składają ikrę także na górkach śródjeziornych.

Larwy początkowo żywią się drobnymi, potem coraz większymi formami planktonu, a następnie larwami owadów (ochotkowatych, jętek) i larwami innych ryb. Gotowość polowania na larwy ryb pojawia się już po 2 tygodniach życia i wiąże się z uformowaniem żołądka. Szczupaki mają wtedy długość około 18 mm. Już w tym stadium rozwoju sporadycznie dochodzi do kanibalizmu. Wyraźny jest wpływ rejonizacji geograficznej na wzrost szczupaków. Im dalej na północ tym ryby wolniej rosną, za to dożywają tam wieku nawet 20 lat. Samice z reguły rosną szybciej niż samce. Najszybciej rosną szczupaki w pierwszym roku życia. Z wiekiem tempo wzrostu maleje, ale dzięki swej długowieczności niektóre osobniki dziś jeszcze dorastają do 125 cmi około 25 kg. Znaleziska paleoichtiologiczne podnoszą maksymalne wymiary do 163 cm i 182 cm.

Dorosłe szczupaki są obligatoryjnymi drapieżcami. Zjadają ryby rozmaitych gatunków (według stopnia dostępności) oraz sporadycznie inne kręgowce wodne. Na ofiarę wyczekują w bezruchu, a postrzeżoną atakują znienacka i pochwyciwszy - obracają głową ku przełykowi. W europejskich jeziorach najczęściej bywa zjadana płoć, a następnie okoń. O wybiórczości pokarmu decyduje przyzwyczajenie do danego gatunku ofiary. Intensywność żerowania zależy od warunków świetlnych i temperatury. O zmierzchu i o świcie skuteczność polowania wzrasta wskutek osłabionej o tej porze czujności ofiar.

W wielu zbiornikach wodnych szczupak jest gatunkiem popieranym, gdyż jako drapieżca żywiący się przeważnie rybami mało cennymi przyczynia się do poprawy struktury rybostanu. Gatunek ten to znakomity bioregulator, sprawdzający się jako narzędzie walki z nadmierną eutrofizacją wód: zwiększenie populacji drapieżcy przyczynia się do eliminacji ryb planktonożernych, a w konsekwencji do rozwoju zooplanktonu, który odfiltrowuje z wody nadmiar planktonu roślinnego (fitoplankton), który jest głównym składnikiem tzw. zakwitów, mogących w sytuacjach ekstremalnych prowadzić do letnich przyduch w jeziorach, a nawet groźnych chorób zwierząt i ludzi. Tak więc szczupak może pośrednio wpływać na czystość wody. Woda o mniejszej przezroczystości to w rezultacie mniej światła w strefie przybrzeżnej. Im mniej światła tym gorsze warunki dla rozwoju roślinności wodnej. Następuje więc stopniowy zanik litoralu - strefy, w której większość gatunków składa ikrę. W tej strefie także znajdują schronienie wylęg i narybek. Za pogorszeniem warunków tlenowych idą liczne choroby, które osłabiają i tak już słabe populacje wszystkich ryb.

W Polsce największe połowy (ok. 600 ton) przypadały na lata '60. Później mimo zarybiania jezior, zmniejszyły się o połowę. Przyczyną regresu jest dewastacja strefy przybrzeżnej w jeziorach, rozwój turystyki i melioracje wywołujące ograniczenie obszaru tarlisk, bezmyślne rybołówstwo traktujące szczupaka przez wiele lat jako "rybi chwast", ale także panoszące się bezkarnie kłusownictwo jak i nadmierne odłowy wędkarskie.

"Znaczenie roślinności wodnej w życiu szczupaka" - Daniel Bagur, tłum. Mateusz Baran

Pierwsi przyrodnicy myśleli, że kiedy na określone rośliny wodne padnie słońce, zamienią się one w szczupaka. Mimo że całkowicie błędne, przekonanie to bierze się z faktu, że szczupak jest często blisko kojarzony z porastającą dno zbiornika roślinnością. Dlaczego patrząc na słodkowodne zielska, prawdopodobnie znajdziesz pomiędzy nimi szczupaka?

Dorosły szczupak trze się wzdłuż obrzeży rzek i jezior, składając swoje jaja na podłożu roślinnym, gdzie przylegają one do zielska. Łodygi i liście roślin zapewniają swego rodzaju platformę, utrzymując rozwijające się jaja z dala od słabo natlenionych osadów poniżej. Jak tylko pojawią się młode embriony, przymocowują się one do otaczających roślin na bardzo płytkiej wodzie, używając specjalnych przylg wydzielających śluz. Te przylgi są usytuowane tuż przed ich oczami. Szczupaki na tym etapie nie potrzebują się odżywiać, wciąż wykorzystując zawartość woreczka żółciowego przyczepionego do ich brzuszków. W tym czasie wylęg może pływać do przodu w krótkich impulsach i przyczepiać się do innych otaczających roślin, zmieniając okazjonalnie miejsce. Te klejące organy zanikają 10 dni po wylęgnięciu się, wraz z kurczeniem się zapasów woreczka żółciowego. W tym samym czasie pęcherz pławny jest napełniany powietrzem i ta pływalność pomaga młodym szczupaczkom w odbyciu ich pierwszego swobodnego pływania, niezbędnego do złapania posiłku. Gęste, płytkie podłoże roślinne zapewnia embrionom odpowiednią ochronę, pomagając uniknąć kanibalizmu i utrzymując wysoki poziom tlenu. Teraz, gdy młode szczupaki rosną i zaczynają odżywiać się samodzielnie, rywalizacja spycha je na rzadszą roślinność i głębsze wody.

Po tym okresie, dotychczasowe roślinne środowisko szczupaka przyjmuję nową rolę, zmieniając się z ochroniarza w dostarczyciela. Badania dowiodły, że gatunki bezkręgowców stanowiące na tym etapie życia pokarm szczupaka są znacznie bardziej obfite na dnie roślinnym, niż w innych słodkowodnych środowiskach. Młode szczupaki wykorzystują to i żerują żarłocznie na larwach, ucząc się podczas wzrostu cennych umiejętności polowania. Roślinność posiada jednak i ciemną stronę - przyczajone pośród nich bezkręgowce żerujące na samych szczupakach. Duże nurkujące żuki składają swoje jaja na tkankach roślin porastających płytkie wody. Ich larwy wylęgają się i łapią przepływające szczupaki w swoje kleszcze. Te bezkręgowce znane są z zabijania młodych szczupaków do wielkości 94 mm(Pływak Żółtobrzeżek).

Ryby które unikną szczęk larw żuków i przejdą w dorosłość, używają roślinności jako kamuflażu podczas zasadzek na ich własne ofiary. Większe szczupaki żywią się niemal wyłącznie rybami. Roślinność zapewnia doskonały grunt do polowania, jako że ryby roślinożerne i owadożerne szukają pożywienia w obszarach porośniętych roślinnością. Co ciekawe, im większy szczupak tym głębiej ośmiela się zapuszczać w jeziorze lub rzece. Średniej wielkości szczupak zdaje się preferować skraj roślinności, zadawalając się większą ofiarą, podczas gdy wciąż wymaga ochrony pobliskiej osłony roślin. Największe szczupaki ze wszystkich są często związane ze znacznie głębszymi, relatywnie pozbawionymi roślinności wodami, gdzie mogą być złapane większe ryby. Jednak nawet te olbrzymy muszą wrócić każdego roku na obszary pokryte roślinnością, w celu odbycia tarła.

"Wzrok szczupaka" - Daniel Bagur, tłum. Mateusz Baran

My ludzie jesteśmy w stanie o każdej porze widzieć tylko mały obszar z przodu. Jeśli potrzebujemy się rozejrzeć, po prostu obracamy nasze głowy. Szczupak jest zdolny do drobnego poruszania swoimi gałkami ocznymi dzięki mięśniom zlokalizowanym w oczodole. Te drobne ruchy są niewystarczające biorąc pod uwagę względną nieruchomość szyi i szczupak musi je rekompensować zwiększając kąt swego pola widzenia. Rozwinęły one zdolność do postrzegania niemal całego horyzontu. Szczupaki mają dwie ślepe plamy, dokładnie z tyłu i poniżej ryby. Z przodu ryby, pola widzenia obu oczu zachodzą na siebie zapewniając strefę widzenia binokularnego. Ten system pozwala rybie dokładnie ocenić dystans między ofiarami podczas zasadzki. Równocześnie ryba jest zdolna do monitorowania innych ryb lub drapieżników obecnych na horyzoncie po obu bokach, aż po tył.

Tak jak u ludzi, warstwa wrażliwych na światło komórek u ryb wyściela gałkę oczną lub siatkówkę i zawiera zarówno pręciki jak i czopki. Pręciki nie mogą odbierać kolorów, ale są bardziej wrażliwe i pracują lepiej w warunkach słabego oświetlenia. Czopki są zdolne odróżniać poszczególne kolory, ale wymagają jasności światła słonecznego aby prawidłowo funkcjonować. W trakcie wzrostu ryby, liczba pręcików i czopków obecnych w oku również wzrasta. To powoduje zwiększenie ostrości i czułości. Im większa ostrość widzenia, tym większy zasięg, w którym ryba może widzieć dany obiekt. Ta poprawa wraz ze wzrostem występuje najbardziej gwałtownie podczas wczesnych stadiów rozwoju i zwalnia podczas osiągania dorosłości.

Bone, Marshall i Blaxter (1999) sugerują, że rybie oko w bezruchu jest krótko wzroczne w kierunku do przodu i daleko wzroczne na boki. To umożliwia szczupakowi wyłapywać pojedyncze ofiary pływające przed nim, podczas gdy oczami śledzi odległy horyzont poszukując większej ilości pożywienia lub zbliżających się drapieżników. Dzieje się tak, ponieważ ciśnienie płynu wewnątrz oka wypycha sferyczne soczewki do przodu. Mimo że rybie oczy nie mogą wyostrzyć konkretnego obrazu tak sprawnie jak nasze, szczupak jest zdolny wciągnąć soczewki do tyło w stronę ogona, używając mięśni w oku. Kiedy soczewki zostaną poruszone, boczny widok pozostaje taki sam, podczas gdy przedni widok staje się daleko wzroczny. To umożliwia rybie skupienie się na przedmiotach z przodu, będących na różnych dystansach, przy jednoczesnym ciągłym sprawdzaniu odległego horyzontu na swoich flankach.

Wootton (1999) odnotował, że nawet jeśli woda jest najczystsza, przedmiot pływający dalej niż 40 metrów od ryby, raczej nie zostanie dostrzeżony. Inni naukowcy utrzymywali, że ta odległość wynosi 50 metrów. Oba sposoby widzenia w wodzie są tylko efektywne przy bliskich odległościach. Przy dalszych używane są inne zmysły.

Jeśli zrozumiemy jak szczupak postrzega swój świat, będziemy mogli sprawić aby nasze przynęty będące w wodzie rzucały się w oczy i kojarzyły mu się z nieodpartym łatwym posiłkiem.

"Linia naboczna szczupaka" - Daniel Bagur, tłum. Mateusz Baran

System linii nabocznej składa się z szeregu porów biegnących wzdłuż kanału znajdującego się tuż pod skórą szczupaka. Pory te rozszerzają się w otaczającej wodzie umożliwiając jej wpływanie do, jak i wypływanie z kanału. Wzdłuż kanału umiejscowionych jest szereg czułych komórek z wystającymi drobnymi włoskami. Każdy ruch wody jest wykrywany przez włoski i zamieniany na sygnał wysyłany do mózgu. Z tych informacji szczupaki są w stanie wykrywać szczegóły ruchów wody wewnątrz swego środowiska. W odróżnieniu od narządu słuchu, linia naboczna szczupaka jest wyraźnie widoczna biegnąc wzdłuż środka jego boków. Mniej widoczne pory są również obecne na bokach głowy.

Mało znanym faktem jest, że podobnie jak ryby wiele płazów także posiada system linii nabocznej. Linia naboczna szczupaka jest wysoce czuła i powinno się uważać, aby unikać dotykania jej podczas podbierania, gdyż pory mogą być z łatwością zniszczone. Informacja, jaka staje się dostępna dla szczupaka dzięki linii nabocznej, może być lepiej zrozumiana poprzez wyobrażenie sobie jazdy rowerem na zatłoczonej drodze. Nawet jeśli rowerzysta byłby na tyle głupi aby zamknąć swoje oczy i zatkać uszy, wciąż rozpoznawałby różnice w ciśnieniu powietrza pomiędzy mijającym go autobusem a mijającym samochodem. Oczywiście dla szczupaka to odczuwanie jest znacznie bardziej wyrafinowane. Rodzaj informacji, z których szczupak może korzystać dzięki temu czujnikowemu systemowi, obejmuje wielkość, szybkość i kierunek przepływających ryb, wliczając w to informację jak dawno temu dana ryba przepłynęła. Wir pozostawiony w "śladzie" każdej ryby może utrzymywać się przez kilka sekund i jest wykrywalny dla szczupaka z odległości kilku metrów. W systemach rzecznych ten dystans może wzrosnąć wraz z prądem wody poruszającym cały wir w dół rzeki do oczekującej ryby.

Jeden z ciekawszych eksperymentów w tej dziedzinie został przeprowadzony w latach 1920 przez naukowca zwanego Wunder ukazujący, że ślepy szczupak był zdolny dokładnie namierzać i chwytać ryby z odległości do 10 cm. Jak wspomniano wcześniej, linia naboczna ryby łatwo ulega uszkodzeniu przez pocieranie palcem wzdłuż porów. Poprzez takie działanie Wunder dowiódł, że ślepa ryba, której linia naboczna została uszkodzona, była niezdolna do atakowania ryb. Taki rodzaj obrażeń dotykowych powstałych podczas obchodzenia się z rybą jest często tylko tymczasowy, gdyż pory regenerują się relatywnie szybko.

Linia naboczna rozwija się wraz ze wzrostem ryby. Larwy ryby posiadają tylko kilka porów. Jej czułość zależy zarówno od wielkości, jak również szybkości z jaką poruszają się ryby. Tak więc duże ryby - pływające szybko, potrzebują i uzyskują znacznie więcej informacji o ich środowisku, niż ryby małe - pływające powoli (Pitcher, 1993).